कम्युनिस्ट घोषणापत्रको सान्दर्भिकता कति ?

कम्युनिस्ट घोषणापत्रले एक वर्गविहीन समाजको दृष्टि प्रस्तुत गरेको छ, जहाँ उत्पादनका साधनहरू समाज र समुदायको सामूहिक स्वामित्वमा हुन्छन् र प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो क्षमताअनुसार काम गर्छ र आवश्यकताअनुसार उपभोग गर्छ । यो दृष्टिकोण आज पनि धेरैका लागि आकर्षक छ, तर यसलाई व्यवहारमा उतार्ने कुरा भने धेरै नै चुनौतीपूर्ण रहेको छ ।

विश्व कम्युनिस्ट घोषणापत्र (द कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो) १८४८ मा कार्ल माक्र्स र फ्रेडरिक एंगेल्सद्वारा प्रकाशित भएको थियो । यो दस्तावेज माक्र्सवादी सिद्धान्तको आधारशीला हो र यसले पुँजीवादी व्यवस्थाको विश्लेषण, वर्ग संघर्षको सिद्धान्त र कम्युनिस्ट समाजको स्थापनाको लक्ष्य प्रस्तुत गर्दछ । १७७ वर्षपछि यसको विश्वव्यापी मूल्यांकन गर्दा घोषणापत्रले समाज, अर्थतन्त्र, र राजनीतिमा पारेको प्रभावलाई विभिन्न पक्षबाट हेर्नु आवश्यक छ ।
कम्युनिस्ट घोषणापत्रले औद्योगिक क्रान्तिको समयमा शोषित मजदुर वर्गको आवाज उठाएको थियो । यसले पुँजीवादी व्यवस्थाको विषमतालाई उजागर गरेको थियो र यसको विकल्पको रूपमा कम्युनिस्ट समाजको स्थापनाको आह्वान गरेको थियो । यसले १९औँ शताब्दीमा युरोपमा भएका सामाजिक आन्दोलनहरूलाई प्रेरणा दियो र विश्वभरका मजदुर युनियनहरू र समाजवादी आन्दोलनहरूका लागि मार्गदर्शक बन्यो ।

घोषणापत्रले वर्ग संघर्षलाई इतिहासको प्रेरक शक्ति को रूपमा प्रस्तुत गरेको छ । यसअनुसार समाज हमेसा शोषक र शोषित वर्गमा विभाजित हुन्छ, र इतिहास भनेको यिनै वर्गहरूबीचको संघर्षको इतिहास हो । आज पनि यो सिद्धान्त विश्वभरका असमानताहरूको विश्लेषण गर्ने एक महत्वपूर्ण उपकरण हो । तथापि, आधुनिक समाजमा वर्ग संरचना जटिल भएकोले यस सिद्धान्तलाई नयाँ सन्दर्भमा व्याख्या गर्नु आवश्यक छ ।

माक्र्स र एंगेल्सले पुँजीवादलाई एक अस्थिर र शोषणमूलक व्यवस्थाको रूपमा चित्रित गरेका थिए । उनीहरूले भविष्यवाणी गरेका थिए कि पुँजीवाद आफैँमा आन्तरिक विरोधाभासहरूले गर्दा पतन हुनेछ । आजको विश्वमा पुँजीवादले बिस्तार गरेको छ, तर यसमा गरिबी, असमानता, र वातावरणीय संकटजस्ता समस्याहरू छन् । यी समस्याहरूले घोषणापत्रले गरेको पुँजीवादको आलोचनालाई थप प्रासंगिक बनाएका छन् ।

कम्युनिस्ट घोषणापत्रले एक वर्गविहीन समाजको दृष्टि प्रस्तुत गरेको छ, जहाँ उत्पादनका साधनहरू समाज र समुदायको सामूहिक स्वामित्वमा हुन्छन् र प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो क्षमताअनुसार काम गर्छ र आवश्यकताअनुसार उपभोग गर्छ । यो दृष्टिकोण आज पनि धेरैका लागि आकर्षक छ, तर यसलाई व्यवहारमा उतार्ने कुरा भने धेरै नै चुनौतीपूर्ण रहेको छ । २०औँ शताब्दीमा खडा हुन सकेका कम्युनिस्ट शासनहरूले यस माक्र्स र एंगेल्सको यो दृष्टिकोणलाई लागू गर्ने प्रयास गरे र धेरै अंशमा सफल पनि भए । तर कतिपय सन्दर्भ र अवस्थामा ती प्रयासहरूबाट अधिनायकवाद, आर्थिक अक्षमता, र मानवअधिकार उल्लंघनजस्ता समस्याहरू जन्माए भन्ने आरोप पनि लाग्ने गर्दै आएको छ ।

कम्युनिस्ट घोषणापत्रले विश्वभरका क्रान्तिकारी आन्दोलनहरूलाई प्रभावित गरेको छ । रुसी क्रान्ति, चिनियाँ क्रान्ति, र अन्य समाजवादी आन्दोलनहरूका साथै विश्वका ट्रेड युनियन आन्दोलनहरू यसको प्रत्यक्ष प्रभावका उदाहरण हुन् । यसले औपनिवेशवाद विरोधी आन्दोलनहरूलाई पनि ठुलो प्रेरणा दियो । तथापि, २०औँ शताब्दीको अन्त्यमा सोभियत संघको विघटन र पूर्वी युरोपमा समाजवादी शासनहरूको पतनले कम्युनिस्ट विचारधाराको प्रभावलाई भने अवश्य कमजोर बनायो ।

घोषणापत्रले हिजो पनि धेरै आलोचनाहरूको सामना गर्नुपरेको थियो र कम्युनिस्ट आन्दोलनभित्र पुँजीवादी घूसपेठका कारणले ठुलो धक्का खाएको २१औँ शताब्दीमा ती आलोचनाहरू अझ तिखोरूपमा आउनु असमान्य कुरा भएन । तैपनि कम्युनिस्ट घोषणपत्रले पुँजीवादको विकल्पको रूपमा कम्युनिस्ट समाजको जुन प्रस्ताव विश्वमा अघि सारेको छ त्यो सही र प्रासांगिक छ । यद्यपि त्यस्तो वैकल्पिक समाज कसरी प्राप्त गर्ने भन्ने विषयमा पहिलेभन्दा उन्नत र व्यावहारिक मार्गदर्शन दिएको छैन भन्ने भ्रमपूर्ण आलोचनाहरू खेप्नुपरेको छ । यसले मानव, प्रकृति, प्रोत्साहन र व्यक्तिगत स्वतन्त्रताको महत्वलाई नजरअन्दाज गरेको पनि यदाकदा आरोप लाग्ने गरेको छ । यसले लोकतान्त्रिक प्रक्रियाको महत्वलाई पनि कम आँकलन गर्ने गरेको आरोप पनि सुनिने गरेको छ । तर ती आरोपहरू समयान्तरमा निष्प्रभावी भएर गएका पनि छन् र जाने छन् ।

आजको विश्वमा कम्युनिस्ट घोषणापत्रको प्रासंगिकता बढ्दो आर्थिक असमानता, वैश्विक पुँजीवादको प्रभाव, र जलवायु परिवर्तनजस्ता भयावह समस्याहरूले गर्दा अझ बढ्न गएको विश्वव्यापी आँकलन गरिँदै रहेको छ । यसले शोषण र असमानताको विरुद्ध लड्ने आन्दोलनहरूलाई निरन्तर प्रेरणा दिँदै आएको छ र अझ पनि दिन्छ भन्ने मूल्यांकन हुँदै आएको छ । तथापि, यसले हिजो प्रस्तुत गरेका कतिपय समाधानहरू आजको जटिल समाजमा पूर्ण रूपमा लागू गर्नु निकै नै कठिन छ भनेर यसलाई पुँजीवादी सीमाभित्र कैद गरेर हेरिने र निष्कर्ष निकालिने पनि गरेको छ । त्यसबाट बाहिर निस्केर समाधान खोज्न सकिने यावत सम्भावनाहरू रहेका छन् ।

कम्युनिस्ट घोषणापत्रले विश्वभरका सामाजिक, आर्थिक, र राजनीतिक आन्दोलनहरूलाई गहिरो प्रभाव पारेको छ । यसले पुँजीवादको आलोचना गरेर र वर्ग संघर्षको सिद्धान्त प्रस्तुत गरेर इतिहास र समाजको विश्लेषण गर्ने एक नयाँ दृष्टिकोण दियो । तथापि, यसले प्रस्तुत गरेका कतिपय समाधानहरू व्यावहारिक रूपमा चुनौतीपूर्ण रहेका भए पनि आजको विश्वमा यसको प्रासंगिकता यसले उठाएका प्रश्नहरूमा निहित छ । त्यसैले यसले समस्या समाधानका निम्ति दिएका कतिपय उत्तरहरू अझै परिष्कृत र परिमार्जित गरिनु आवश्यक छ ।

यसले हामीलाई असमानता, शोषण, र सामाजिक न्यायको प्रश्नहरूसँग उभ्याउँछ र एक जुट गराउँछ, तर यी समस्याहरूको समाधानका लागि आजको सन्दर्भमा माक्र्सवादलाई उन्नयन गरिनु पर्दछ । नयाँ सामयिक समस्याहरूको नया समाधानका लागि दृष्टिकोणहरू प्रस्तुत गरिनु आवश्यक भन्ने निष्कर्ष निकालिँदै छ । समस्या समाधानको सही बाटो खोज्नु अनिवार्य छ, तर त्यो पुँजीवादको विकल्प निश्चय पनि वैज्ञानिक समाजवादबाहेक अरू केही हुन सक्तैन । प्रकृति र मानव समाजको निर्मम दोहन गर्ने र तिनलाई क्षतविक्षत गर्ने पुँजीवादी परिपाटीले विश्वलाई कुनै बिश्वासिलो र भरपर्दो विकल्प दिन सक्तैन । विश्वको पुँजीवादको आजको विकल्प फेरि पनि वैज्ञानिक समाजवाद नै हो भन्ने यथार्थ विश्वका तमाम घटनाक्रमले पुष्टि गरिरहेको विश्लेषकहरू औँल्याउँछन् ।