गाउँमा घर र जमिनको मूल्य घट्नुको प्रमुख कारण

विकासमा समर्पित, व्यक्तिगत लाभभन्दा माथि उभिने स्थानीय नेताहरूलाई सशक्त पार्ने हो भने परिवर्तन ल्याउन सक्छ । साथै, उद्योग र उद्यमशीलतालाई गाउँ क्षेत्रमा स्थापना गर्न प्रोत्साहन दिन सरकारले कर छुट, सस्तो जग्गा, वा साझा पूर्वाधारजस्ता प्रोत्साहनहरू दिन सक्छ । यसले गाउँहरूलाई नवप्रवर्तनको केन्द्र बनाउन सक्नेछ । सिर्जित रोजगारले गाउँको जीवनलाई थप दीगो र आकर्षक बनाउनेछ ।

गाउँहरूबाट युवाहरूको पलायनले गर्दा उर्वरभूमिहरू खाली छन्, र खेतीयोग्य जमिनमा कुनै खेतीपाती गरिँदैन । यो विडम्बना नै हो कि संसारभरि खाद्यान्नको संकट छ, तर नेपालका उर्वर फाँटहरू दिन–प्रतिदिन सुनसान हुँदैछन् । सोच्नुहोस्, पहिले सुनौला गहुँका खेतहरूमा चल्ने हावाले समृद्धिको कथा सुनाउँथ्यो, तर अहिले मौनताको प्रतिध्वनि मात्र सुनिन्छ । यो ‘ब्रेन ड्रेन’ भनेको केवल कामदारको हानि मात्र होइन, यो कौशल, नवप्रवर्तन, र ऊर्जा गुमाउनु हो, जसले ग्रामीण अर्थतन्त्रलाई पुनःजीवित गर्न सक्छ ।

नेपाल आफ्नो सुन्दर प्रकृति र विविध सांस्कृतिक धरोहरका लागि प्रसिद्ध छ, तर अहिले गम्भीर र बढ्दो चुनौतीको सामना गरिरहेको छ ः गाउँहरूको जनसंख्या घट्दै जानु र त्यसको बेवास्ता हुनु । कहिल्यै नथाक्ने ऊर्जाका साथ गुञ्जायमान हुन्थे ती उर्वरभूमिहरू, तर अहिले तिनमा मौनता र उपेक्षाको छाया छाएको छ । युवा पुस्ता सहरतिर दौडिरहेकोले गाउँहरूमा बुढा आमा–बुवा र साना बालबालिकाहरू मात्र बस्छन्, जसले गाउँको जीवनशैली र सहरी क्षेत्रमा स्थिरतालाई चुनौती दिइरहेको छ ।

सहरहरू रोजगार र आधुनिक जीवनको आशामा आकर्षणको केन्द्र बनेका छन्, तर वास्तविकता भने सोचेको जस्तो सुन्दर छैन । सहरहरूमा जनसंख्या अत्यधिक बढिरहेको छ, जसले गर्दा अति भिडभाड र धेरै समस्या उत्पन्न भएका छन् । नयाँ आउनेहरूलाई महँगो भाडाले स्वागत गर्छ, जसले गर्दा उनीहरूको जीवनस्तर पहिलेको गाउँको दुःखाइ जस्तै देखिन्छ ।

कहिलेकाहीँ हास्य लाग्दो कुरा पनि हुन्छ, युवा सोच्दछन् कि गाउँको दुःखाइबाट उम्कियो, तर सहरमा तिनको कमाई पूरै भाडा तिर्नमै सकिन्छ । तर, यी सबै समस्याका बाबजुद, मानिसहरू अझै पनि सहरतिर दौडिरहेका छन्, राम्रो अवसर, शिक्षा र सुविधा खोज्दै । गाउँहरू भने यी सुविधाहरूको कमीले ग्रस्त छन् । कसैले दुर्घटनामा परे वा गम्भीर बिरामी भए, तिनले समयमै उपचार पाउने सम्भावना ज्यादै कम हुन्छ ।

स्वास्थ्य सेवा प्रायः नहुँदा, परिवारका वृद्ध सदस्यहरूलाई लामो र खतरनाक यात्रा गर्न बाध्य तुल्याउँछ । वृद्ध र कमजोर भएका बाबुआमाहरू, जसको सहारा कुनै युवा छैन, अझ बढी समस्यामा छन् । रोजगारको कमीले गाउँको समस्यालाई अझ गहिरो बनाएको छ । कृषि, जुन पहिल्यै ग्रामीण अर्थतन्त्रको आधार थियो, अहिले युवाहरूलाई आकर्षित गर्ने विषय बनेको छैन । आधुनिक कृषि प्रविधि धेरै स्थानमा अज्ञात छ, जसले गर्दा परम्परागत तरिकाले कम उत्पादन दिन्छ । सरकारको ग्रामीण विकासप्रति उदासीनता देखेर गाउँहरू अझ बढी उपेक्षित छन् । यसलाई भनिन्छ, ‘गाउँको सबैभन्दा सामान्य जागिर भनेको सरकारको कदरको प्रतीक्षा गर्नु हो ।’

भ्रष्टाचारले स्थिति झन् जटिल बनाएको छ । धेरै स्थानीय सरकारी कार्यालयहरू ‘लेनदेन’ आधारमा चल्ने कुरा सार्वजनिक रूपमा थाहा छ, जहाँ सेवाहरू र सहयोग मात्र घुस दिएपछि प्राप्त हुन्छ । यसले विकास प्रयासलाई मात्र रोक्दैन, यसले महत्वपूर्ण पूर्वाधारमा लगानीलाई पनि निरुत्साहित गर्छ । थप रूपमा, शिक्षा प्रणालीको खराब अवस्थाले यसलाई अझै बिगार्छ । गाउँका विद्यालयहरू, जसले उज्ज्वल भविष्यको आधारशिला बन्नुपर्ने थियो, उपकरण र बजेटको अभावमा ग्रस्त छन् । विद्यार्थीहरू र उनीहरूका अभिभावकहरू अघि यो विकट विकल्प हुन्छ : खराब शिक्षा लिने कि सहरतिर लाग्ने ।

गाउँमा सम्पत्तिको मूल्य घट्दै गर्दा, सहरका सम्पत्तिहरूको मूल्य आकासिएको छ, जसले समाजको दृष्टिकोणलाई स्पष्ट रूपमा प्रकट गर्छ । जुन गाउँले जहिल्यै सांस्कृतिक र पारिवारिक मूल्य राख्थे, अहिले ती मूल्यहरू घट्दै गएका छन् । आफ्ना पुख्र्यौली घर बेच्ने परिवारहरूले एककिसिमको द्विविधा भोग्छन्, बेच्दा थोरै मूल्य पाउँछन् तर सम्हाल्दा विगतको स्मृतिमा मात्र अडिएर बस्नुपर्ने हुन्छ । सहरमा गएपछि नयाँ समस्यामा अल्झिनुपर्छ । धेरै नेपाली सहरहरूमा वायुको गुणस्तर खस्केको छ, जहाँ जीवाश्म इन्धन र उद्योगको उत्सर्जनले वातावरणलाई ढाकेको छ ।

गाउँमा शुद्ध हावा र प्राकृतिक सौन्दर्यजस्तै सहजता छ, तर काठमाडौँजस्तो सहरमा सानो कुदाइले फोक्सोमा जलन र टाउको घुमाउने विषाक्त पदार्थहरूको सामना गराउनुपर्छ । यो मात्रै होइन, सहरको जीवनमा प्याक गरिएको फास्ट फुडको डाइटले स्वास्थ्यको स्थितिलाई झन् बिगार्छ । सहरमा स्वास्थ्यकर र अस्वस्थकर खानेकुराको छनौट भन्नु, ‘खराब’ र ‘अझै खराब’ बीचको निर्णयजस्तै हुन्छ ।

यस समस्याको समाधान कस्तो हुनुपर्छ ? पहिलो कदम भनेको सरकारको इमानदार पहल हो, जसले ग्रामीण विकासलाई प्राथमिकता दिन्छ र गाउँ र सहरको सुविधाबीचको खाडललाई पुरिन्छ । यसका लागि स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, र आधुनिक कृषि अभ्यासहरूमा ठूलो लगानी आवश्यक छ जसले गाउँलाई बस्न र काम गर्न थप आकर्षक बनाउँछ । युवाहरूलाई गाउँ फर्कन वा गाउँमै रहन प्रेरित गर्न उनीहरूलाई परम्परागत खेतीपातीभन्दा बाहिर रोजगारका सम्भावनाहरू चाहिन्छ ।

भ्रष्टाचारलाई रोक्नु पनि अति आवश्यक छ । कडा निरीक्षण र पारदर्शी प्रणालीले जनताको विश्वास फर्काउन सक्छ र विनियोजित स्रोतहरू सही ठाउँमा पुग्न सुनिश्चित गर्न सक्छ । विकासमा समर्पित, व्यक्तिगत लाभभन्दा माथि उभिने स्थानीय नेताहरूलाई सशक्त पार्ने हो भने परिवर्तन ल्याउन सक्छ । साथै, उद्योग र उद्यमशीलतालाई गाउँ क्षेत्रमा स्थापना गर्न प्रोत्साहन दिन सरकारले कर छुट, सस्तो जग्गा, वा साझा पूर्वाधारजस्ता प्रोत्साहनहरू दिन सक्छ । यसले गाउँहरूलाई नवप्रवर्तनको केन्द्र बनाउन सक्नेछ । सिर्जित रोजगारले गाउँको जीवनलाई थप दीगो र आकर्षक बनाउनेछ ।

प्रदूषणको समस्यालाई समाधान गर्न कडा वातावरणीय नियमहरू र नवीकरणीय ऊर्जातर्फको धक्का आवश्यक छ । विद्युतीय सवारी साधनहरू प्रोत्साहित गर्नु, स्वच्छ उद्योग अभ्यासहरू र जनचेतना अभियानहरूले सहरको खतरनाक बसाइँलाई घटाउन र हरित बानीलाई प्रेरित गर्न मद्दत पुर्याउन सक्छ । नेपालका गाउँहरूको वर्तमान संकट समाधान गर्नु गाह्रो काम हो, तर यो अत्यावश्यक हो । यसका लागि नीति परिवर्तन, तल्लो तहका प्रयास र जनताको इच्छाशक्ति आवश्यक छ । जसले भविष्यको बाटो बनाउँछ । समग्र उपायहरूसँग, एक यस्तो भविष्यको चित्रण गर्न सकिन्छ जहाँ गाउँहरू पुनः जीवन्त हुन्छन् र सहरतिरको भागदौड एक मात्र विकल्प रहँदैन ।

गाउँका सम्पत्तिहरूको मूल्य झर्दै गएको छ, जबकी सहरका सम्पत्तिहरूको मूल्य लगातार उकालो लागिरहेको छ, जसले समाजको सोच र प्राथमिकतामा भएको ठूलो परिवर्तनलाई स्पष्ट रूपमा देखाउँछ । यो केवल आर्थिक मुद्दा मात्र होइन, यसले देशको सामाजिक बनोटलाई पुनः परिभाषित गरिरहेको छ । गाउँमा घर र जमिनको मूल्य घट्नुको प्रमुख कारण भनेको त्यहाँको जीवनशैलीप्रति घट्दो आकर्षण र बुनियादी सुविधाहरूको अभाव हो । जसले गर्दा मानिसहरू गाउँका सम्पत्तिलाई एउटा जिम्मेवारीको रूपमा हेर्न थालिरहेका छन्, सम्पत्तिभन्दा बढी एक बोझ जसको मूल्य बढ्नको सट्टा दिनप्रतिदिन घट्दै जान्छ ।

अन्य कारणहरूले पनि गाउँका सम्पत्तिहरूको मूल्यलाई असर गरेका छन्, जस्तै आधारभूत पूर्वाधारको अभाव, सुस्त गतिमा भएका विकास कार्यहरू, र पर्याप्त बजारको कमी । यसले गर्दा युवाहरू र काम गर्नसक्ने उमेरका मानिसहरू गाउँको भविष्यप्रति निराश भएका छन् । आफ्ना पुख्र्यौली घर बेच्ने परिवारहरू एउटा गहिरो भावनात्मक र आर्थिक द्विविधामा फस्छन् । एकातिर, थोरै मूल्यमा घर बेच्दा विगतको मूल्यवान् सम्पत्ति गुमेको महसुस हुन्छ, भने अर्कोतिर, घर जोगाएर राख्दा मर्मतसम्भारको खर्चले परिवारलाई बोझ पार्दछ । यी स्मृतिहरू र परम्पराहरू, जुन पीढी दरपिढी हस्तान्तरण भएको हो, अहिले एकप्रकारको ‘विकासको मूल्य’ बन्न पुगेको छ ।

यसको उल्टो, सहरमा सम्पत्तिको मूल्य भने लगातार आकासिँदो छ । यो बढ्दो मूल्यले नयाँ समस्याहरू जन्माइरहेको छ, जस्तै साधारण परिवारका लागि घर वा फ्ल्याट किन्नु असम्भव प्रायः भएको छ । जमिन र घरको उच्च मूल्यले मध्यम वर्ग र निचला वर्गलाई घर भाडामा बस्न बाध्य बनाएको छ, जसको परिणामस्वरूप भाडा बजारमा अत्यधिक दबाब परेको छ । उच्च भाडाले गर्दा सहरमा बस्नेहरूले आफ्नो आम्दानीको ठूलो हिस्सा केबल घरको भाडामा खर्च गर्नुपर्छ । यो दृश्य देखेर कहिलेकाहीँ हाँसो लाग्न सक्छ, गाउँबाट आफ्नो भविष्य बनाउन सहर आएर, यहाँ भाडा तिर्नकै लागि मानिसहरू दिनरात खटिरहेका हुन्छन् ।

तर सहरको जीवन केवल महँगो भाडासँगै समस्याहरूको अन्त्य हुँदैन । सहरी जीवनका थप जटिलताहरू छन् जसले मानिसको स्वास्थ्य र जीवनशैलीलाई असर गर्छ । धेरै नेपाली सहरहरूमा वायुको गुणस्तर बिग्रिएको छ, खासगरी काठमाडौँजस्ता ठाउँहरूमा । जीवाश्म इन्धनबाट चल्ने सवारी साधन र कारखानाहरूबाट निस्कने धुवाँले वायुमण्डललाई घेरिरहन्छ । एक स्वस्थ जीवनको चाहना लिएर सहर पसेका मानिसहरूलाई प्रत्येक श्वासमा प्रदूषणको भारी सहनुपर्छ । यसले सास फेर्न गाह्रो बनाउनु त छँदै छ, यसका अतिरिक्त दीर्घकालीन असरहरू जस्तै दम, फोक्सोका रोग, र हृदयसम्बन्धी समस्याहरू पनि निम्त्याउँछ ।

सहरमा स्वस्थ जीवनशैलीको विकल्प खोज्दा एक अर्को समस्या सामना गर्नुपर्छ, खानेकुरा । सहरी क्षेत्रमा ताजा र जैविक खानाको कमीले गर्दा, प्रशोधित र प्याक गरिएको फुड प्रोडक्टले बजार भर्छ । यस्ता खानाहरू धेरै जसो कृत्रिम संरक्षक, रसायन र उच्च मात्रामा नुन र चिनीले भरिएका हुन्छन्, जसले स्वास्थ्यलाई नोक्सान पुर्याउँछ । सहरको व्यस्त जीवनले गर्दा धेरै मानिसहरू फास्ट फुड र तयारी खानाको सहारा लिन्छन्, जसले गर्दा स्वास्थ्य समस्याहरू बढ्दै जान्छन् । कहिलेकाहीँ मजाकमै भन्ने गरिन्छ, ‘सहरमा खानेकुरा छनौट गर्दा ‘खराब’ र ‘अझ खराब’ बीचमा छनौट गर्नुपर्ने हुन्छ ।’ यस्तो अवस्थामा स्वस्थकर खानाको आवश्यकता अझ बढी महसुस हुन्छ ।

यसो भनिरहँदा, गाउँहरूमा हुने समस्याहरूको तुलनामा सहरमा बस्नु कुनै जादुमयी समाधान होइन । सहरमा सस्तो घर नपाउनु, भिडभाड, प्रदुषण, र खराब खानाको विकल्पले गर्दा सहरको जीवन एककिसिमको संघर्ष बनेको छ । यदि ग्रामीण विकासमा पर्याप्त ध्यान दिइएन भने, सहरहरू अझै बढी दबाबमा पर्नेछन्, जसले दिगो विकासलाई बाधा पुर्याउनेछ ।

समस्याहरूको समाधान भनेको गाउँ र सहरबीचको भिन्नतालाई कम गर्ने र दुवैतर्फ समग्र सुधार ल्याउने हो । संघीय सरकार र स्थानीय सरकारहरूले संयुक्त रूपमा यसतर्फ सोचेर दीर्घकालीन समाधान निकाल्न आवश्यक छ । ग्रामीण क्षेत्रमा पर्याप्त पूर्वाधार निर्माण गरेर, आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोग गरेर, र रोजगारका अवसरहरू सिर्जना गरेर मात्रै गाउँका सम्पत्तिको मूल्यलाई पुनः स्थापित गर्न सकिन्छ । यसले मात्रै सम्पूर्ण समाजको समृद्धि र विकासलाई सुनिश्चित गर्नेछ । गाउँका मूल्यवान् भूमि र घरहरूले पुनः सम्मान पाउन सक्छन् र मानिसहरू आफ्नो पुख्र्यौली सम्पत्तिमा गर्वले फर्किन सक्छन् । सहर र गाउँबीचको समग्र तालमेलले मात्रै सन्तुलित र समृद्ध नेपाल निर्माण हुन सक्छ ।